Ar y 7fed o Orffennaf 1916 dechreuodd brwydr gyntaf Coedwig Mametz ar y Somme. Erbyn y 12fed, lladdwyd ac anafwyd tua 4,000 o’r 38fed Llu (Cymreig). Gelwir y lle’n ‘Dyffryn y Cymry’ gan y Ffrancwyr lleol o hyd. Heddiw, gwelir y Ddraig Goch yn cyhwfan dros y lle bu cymaint o dywallt gwaed a gwastraff bywyd. Ymhlith y milwyr a brofodd o’r erchylltra oedd nifer o feirdd rhyfel allweddol Cymru a Lloegr, yn cynnwys Robert Graves (1895-1985); David Jones (1895-1974), Siegfired Sassoon (1886-1967) a Llewellyn Wyn Griffith (1890-1977).

Fe beintiwyd darlun o’r lladdfa – portread o gyflafan – gan Christopher Williams (1873-1934), darlun a welir yn yr Oriel Genedlaethol yng Nghaerdydd. Dyma felly Battle at Mametz Wood (1918):

Mae’r gweld a’r clywed yn aml iawn mewn perffaith gynghanedd, felly wrth syllu i ddyfnder gwewyr portread Christopher Williams o wir erchylltra rhyfela, gwrandawn apêl Wil Ifan (1883-1968):

Yr unfed awr ar ddeg

Na ato Duw i neb farddoni

Ing y pedair blynedd hir,

A rhoi mentyll eu rhamantau

Dros ysgwyddau’r ffiaidd wir;

Os am gofio, cofiwn gofio’r

Cyfan oll yn llaid a gwaed,

A phob hawddgarwch ac anwyldeb

Wedi’u mathru’n faw dan draed.

Yr unig beth all gofio’r marw

Yw dagrau hallt ar ruddiau’r byw,

A churo dwyfron edifeiriol

A gweiddi am drugaredd Duw:

Os ceir ymbil yn lle ymffrost

A phader yn lle llw a rheg,

Pwy a ŵyr

Na all Ef ein hachub eto

Ar yr unfed awr ar ddeg?

Y Winllan Las (1936)

(OLlE)